2-4. ปญฺหพฺยากรณสุตฺตาทิวณฺณนา

[42-44] ทุติเย เอเตสํ ปญฺหานนฺติ เอกํสพฺยากรณาทีนํ จตุนฺนํ ปญฺหานํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน พฺยากรณํ ชานาตีติ ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจ’’นฺติ ปุฏฺเฐ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ เอกํเสเนว พฺยากาตพฺพํฯ ‘‘อนิจฺจา นาม จกฺขุ’’นฺติ ปุฏฺเฐ ปน ‘‘น เกวลํ จกฺขุเมว, โสตมฺปิ อนิจฺจ’’นฺติ เอวํ วิภชิตฺวา พฺยากาตพฺพํฯ ‘‘ยถา จกฺขุํ ตถา โสตํ, ยถา โสตํ ตถา จกฺขุ’’นฺติ ปุฏฺเฐ ‘‘เกนฏฺเฐน ปุจฺฉสี’’ติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทสฺสนฏฺเฐน ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺเต ‘‘น หี’’ติ พฺยากาตพฺพํฯ ‘‘อนิจฺจฏฺเฐน ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺเต ‘‘อามา’’ติ พฺยากาตพฺพํฯ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติอาทีนิ ปุฏฺเฐน ปน ‘‘อพฺยากตเมตํ ภควตา’’ติ ฐเปตพฺโพ, เอส ปญฺโห น พฺยากาตพฺโพติ เอวํ ชานาตีติ อตฺโถฯ อตฺถสมาคเมนาติ อตฺถสฺส ปฏิลาเภน ลทฺธพฺเพนฯ สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภฯ สมโย เอว อภิสมโย, อภิมุขภาเวน วา สมโย อภิสมโยติ เอวเมตฺถ ปทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ตติยจตุตฺถานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ปญฺหพฺยากรณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. โรหิตสฺสสุตฺตาทิวณฺณนา

[45-46] ปญฺจเม (สํ. นิ. ฏี. 1.1.107) เอโกกาเสติ จกฺกวาฬสฺส ปริยนฺตสญฺญิเต เอกสฺมิํ โอกาเสฯ ภุมฺมนฺติ ‘‘ยตฺถา’’ติ อิทํ ภุมฺมวจนํฯ สามญฺญโต วุตฺตมฺปิ ‘‘โส โลกสฺส อนฺโต’’ติ วจนโต วิสิฏฺฐวิสยเมว โหติฯ ‘‘น ชายติ, น มียตี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘น จวติ, น อุปปชฺชตี’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทํ อปราปรํ…เป.… คหิต’’นฺติฯ ปทคมเนนาติ ปทสา คมเนนฯ สตฺถา สงฺขารโลกสฺส อนฺตํ สนฺธาย วทติ อุปริ สพฺพานิ ปกาเสตุกาโมฯ สงฺขารโลกสฺส หิ อนฺโต นิพฺพานํฯ

ทฬฺหํ ถิรํ ธนุ เอตสฺสาติ ทฬฺหธนฺวา, โส เอว ‘‘ทฬฺหธมฺมา’’ติ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘ทฬฺหธนู’’ติฯ อุตฺตมปฺปมาณํ นาม สหสฺสถามธนุฯ ธนุคฺคณฺหนสิปฺปจิตฺตกตาย ธนุคฺคโห, น ธนุคฺคหณมตฺเตนาติ อาห ‘‘ธนุคฺคโหติ ธนุอาจริโย’’ติฯ ‘‘ธนุคฺคโห’’ติ วตฺวา ‘‘สิกฺขิโต’’ติ วุตฺเต ธนุสิกฺขาย สิกฺขิโตติ วิญฺญายติฯ สิกฺขา จ เอตฺตเกน กาเลน สิกฺขนฺตสฺส อุกฺกํสคตา โหตีติ อาห ‘‘ทฺวาทส วสฺสานิ ธนุสิปฺปํ สิกฺขิโต’’ติฯ อุสภปฺปมาเณติ วีสติ ยฏฺฐิโย อุสภํ, ตสฺมิํ อุสภปฺปมาเณ ปเทเสฯ วาลคฺคนฺติ วาลโกฏิํฯ กตหตฺโถติ ปริจิตหตฺโถฯ

กตสรกฺเขโปติ ถิรลกฺเข จ จลลกฺเข จ ปเรสํ ทสฺสนวเสน สรกฺเขปสฺส กตาปีฯ เตนาห ‘‘ทสฺสิตสิปฺโป’’ติ, ‘‘กตโยคฺโค’’ติ เกจิฯ อสนฺติ เอเตนาติ อสนํ, กณฺโฑฯ ตาลจฺฉาทินฺติ ตาลจฺฉายํฯ สา ปน รตนมตฺตา วิทตฺถิจตุรงฺคุลาฯ

ปุรตฺถิมา สมุทฺทาติ เอกสฺมิํ จกฺกวาเฬ ปุรตฺถิมา สมุทฺทาฯ สมุทฺทสีเสน ปุรตฺถิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิํ วทติฯ ปจฺฉิมสมุทฺโทติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ นิปฺปปญฺจตนฺติ อทนฺตการิตํฯ สมฺปตฺเตติ ตาทิเสน ชเวน คจฺฉนฺเตน สมฺปตฺเตฯ อโนตตฺเตติ เอตฺถาปิ ‘‘สมฺปตฺเต’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ, ตถา ‘‘นาคลตาทนฺตกฏฺฐ’’นฺติ เอตฺถาปิฯ ตทาติ ยทา โส โลกนฺตคเวสโก อโหสิ, ตทาฯ ทีฆายุกกาโลติ อเนกวสฺสสหสฺสายุกกาโลฯ จกฺกวาฬโลกสฺสาติ สามญฺญวเสน เอกวจนํ, จกฺกวาฬโลกานนฺติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ นิพฺพตฺติปุพฺพปริจยสิทฺธาย นิกนฺติยาฯ

สสญฺญิมฺหิ สมนเกติ น รูปธมฺมมตฺตเก, อถ โข ปญฺจกฺขนฺธสมุทาเยติ ทสฺเสติฯ สมิตปาโปติ สมุจฺฉินฺนสํกิเลสธมฺโมฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ

โรหิตสฺสสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สุวิทูรสุตฺตวณฺณนา

[47] สตฺตเม สุวิทูรวิทูร-สทฺทานํ สมานตฺถานํเยว เอกตฺถ คหณํ อิธ นิทฺเทโส ทูราสนฺนภาวสฺส อเปกฺขาสิทฺธตฺตา อิธาธิปฺเปตสฺส ทูรภาวสฺส เกนจิ ปริยาเยน อนาสนฺนภาวทสฺสนตฺถํ กตนฺติ อาห ‘‘เกนจิ ปริยาเยน อนาสนฺนานิ หุตฺวา’’ติอาทิฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

สุวิทูรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ